لزوم اتخاذ رویکرد فرافناورانه به هوش مصنوعی 

علی‌‌رضا شعبانی فرد، کارشناس ستاد علم و فناوری دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، در یادداشتی که در اختیار ایکنا قرار داده به بررسی اهمیت اتخاذ رویکرد فرافناورانه به هوش مصنوعی پرداخته است. متن این یادداشت در ادامه می‌آید:

یکی از مهم‌ترین حوزه‌‌های نوظهور و تحولی که در سال‌های اخیر بیش از پیش در دنیا مورد توجه قرار گرفته حوزه هوش مصنوعی است. مزیت‌‌های مختلف این فناوری، ضمن ایجاد نگرانی و ترس از آینده، باعث مسابقه کشورها و شرکت‌‌های برتر در گسترش استفاده از این فناوری‌‌ها در بخش‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی شده است. در این مطلب ضمن مرور اهمیت و ضرورت توجه به این مسئله، به جایابی هوش مصنوعی در نظامات اجتماعی پرداخته و بر لزوم نگاه به آن به چیزی فراتر از یک فناوری و دانش تأکید شده است. این رویکرد متضمن شروع عصری جدید بعد از عصر اطلاعات و فرااطلاعات است که لازم است نظامات حکمرانی کشورها به بازطراحی نسبت و رابطه و نحوه تعامل خود با آن بپردازند. 

رشد هوش مصنوعی در سال‌های اخیر

از زمان باستان ایده‌ خلق موجودات هوشمند که کارهای انسان را انجام دهند وجود داشته است. از تلاش برای ساخت ماشینی که به ‌جای انسان کار کند و تصمیم بگیرد در قرن ۱۷ میلادی و بنانهادن نظریه علم کامپیوتر در دهه ۱۹۳۰ تا دهه‌‌های اخیر جنب‌وجوش عظیمی در دانشمندان و متخصصین علوم اعصاب و مهندسین کامپیوتر شکل گرفته که در نهایت به منجر به گسترش فناوری اطلاعات و علوم رایانه و برنامه‌نویسی و شکل‌‌گیری غول‌‌های فناوری دنیا و توسعه تکنولوژی‌‌های بسیاری بر پایه هوش مصنوعی شده است.

در نوامبر ۲۰۲۲ ChatGPT به عنوان یک سیستم هوش مصنوعی مکالمه‌ای پیشرفته که از الگوریتم یادگیری عمیق برای درک و ایجاد پاسخ‌های زبانی انسان مانند استفاده می‌کند از سوی شرکت OpenAI عرضه شد. نسخه 4 آن در مارس 2023 به‌ منظور درک و پاسخگویی به طیف گسترده‌ای از موضوعات ارائه شد که غوغایی به پا کرد. حجم داده‌هایی که چت‌‌بات با آنها آموزش داده شده به حدی وسیع است که خواندن تمام آن‌ها به «هزار سال عمر انسانی» نیاز دارد و به‌ همین جهت می‌تواند تقریبا به تمام سؤالات پاسخ دهد. با این اتفاق، هوش مصنوعی به مسئله روز دنیا در این چند ماه تبدیل شد؛ به طوری که روزی نیست که اخباری از آن منتشر نشود. 

در این بین باید به پیدایش سکوهایی مثل لامدا (نسل بعدی ابزارهای هوش مصنوعی برای توسعه‌دهندگان)، پالم (مدل زبان دیگری از گوگل که به‌مراتب از لمدا پیچیده‌تر است، بارد (زمینه‌ساز انقلاب در نویسندگی خلاق)، کاپیلت (دستیار توسعه‌دهندگان در کدنویسی)، جوک‌باکس (انقلاب در آهنگ‌سازی) و بینگ جدید (موتور هوشمند جستجوی رقیب گوگل) نیز اشاره کرد.

ارزش بازار جهانی هومص در سال ۲۰۲۰ تقریباً حدود ۶۲ % تخمین زده شده که به صورت در حال رشد است. طبق آمارهای سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، برآورد می‌شود که تاثیر هوش مصنوعی در اقتصاد جهان تا سال ۲۰۳۰ بیش از ۱۳ تریلیون دلار خواهد بود. در اکثر شرکت‌های بسیار بزرگ مثل آمازون، اپل و مایکروسافت بخشی از شرکت یا یکی از شرکت‌های زیر مجموعه آن‌ها به توسعه قابلیت‌های عملکردی هومص اختصاص دارد. DeepMind، آمازون، C3ai، H2O.ai، IBM، متا، NICE، OpenAI، SenseTime، Salesforce از برترین شرکت‌های هومص هستند. طبق گزارش موسسه تحقیقاتی گارتنر، تا سال ۲۰۲۱ بیش از ۴۵ درصد از شرکت‌های جهان از هوش مصنوعی برای بهبود فرآیندهای کسب و کار خود استفاده کرده‌اند. در سال ۲۰۲۰، حجم تراکنش‌های الکترونیکی در جهان به بیش از ۴۲۰ تریلیون دلار رسید که با استفاده از هوش مصنوعی این حجم به طور قابل توجهی افزایش یافته است.

به‌‌کارگیری ربات‌های پلیس، تولید عینک دیجیتال نابینایان، بازسازی شخصیت مردگان، افزایش سرعت پژوهش‌های علم مواد در آزمایشگاه توسط ربات‌ها، تولید انسان‌های دیجیتالی فروشی، اجرای برنامه یک شبکه رادیویی با هومص و تولید لباس تشخیص بیماری‌های عفونی قبل از شروع علائم از آخرین دستاوردهای این عرصه هستند که در دو ماه اخیر از آنها صحبت به میان آمده است. همچنین توسعه اتومبیل‌های خودران، تحول در متدهای برنامه‌نویسی، آهنگ‌سازی، شعرسرایی و نمایشنامه‌نویسی، تولید خودکار بازی‌های رایانه‌‌ای و ترمیم تصاویر و نوشته‌ها باستانی از دیگر عرصه‌‌هایی است که هومص در آینده در آنها نقش بسزایی خواهد داشت. 

بیم و امیدها و رقابت‌‌ها و مقابله‌‌ها با توسعه هوش مصنوعی

خطرات پیشرفت هومص از گذشته مطرح بوده است. افرادی مانند استیون هاوکینگ و برخی دیگر با بدبینی تمام تحولات این حوزه را دنبال کرده و می‌کنند. به‌نظر این گروه از آن‌جایی که می‌توان ربات‌ها و ماشین‌ها را صرفاً برای کارویژه‌های مشخص طراحی کرد، کم‌کم این فناوری‌ها جای نیروی کار انسانی را در بخش‌های مختلف خواهند گرفت. بیکاری اولین پیامد چنین روندی خواهد بود. مجمع جهانی اقتصاد طی «گزارش ۲۰۲۰ آینده‌ مشاغل»‌ انتظار دارد تا سال ۲۰۲۵، هومص جای ۸۵ میلیون شغل در سراسر جهان را بگیرد. مشاغلی مثل تجزیه‌وتحلیل داده، تله‌مارکتینگ و خدمات مشتری، کدنویسی، حمل‌ونقل و خرده‌فروشی در خطر جایگزینی کامل با هومص هستند. 

چند ماه پیش ایلان ماسک و بیش از هزار رهبر فناوری خواستار توقف شش ماهه توسعه محصولات پیشرفته هوش مصنوعی همچون مدلGPT-4 شدند و هشدار می‌دهند که این فناوری می‌تواند بشریت را نابود کند و بسیار خطرناک‌تر از تصادفات رانندگی و یا موشک دانستند. جفری هینتون، پدرخوانده‌ هومص از گوگل با هشدار درباره خطرات این تکنولوژی از مسئولیت خود استعفا دارد. وارن بافت پیشرفت کنونی هومص را یادآور خلق بمب اتم دانست. تولید اطلاعات نادرست، شکستن حریم خصوصی، امنیت و آزادی‌های مدنی، افزایش تعصبات نژادی، ایجاد شکاف دیجیتالی بین افراد ثروتمند و فقیر، توسعه‌ سلاح‌های مرگ‌بار خودمختار غیرقابل کنترل، انگیزه‌ بیشتر به کشورها برای آغاز جنگ با در اختیار داشتن ارتشی که تلفات جانی روی دست کشور پیشرفته‌تر نمی‌گذارد از دیگر معایب هومص برشمرده شده است.

در مقابل، بسیاری از دانشمندان مثل بیل گیتس بر این باورند که پیشرفت‌های سریع در هوش مصنوعی که چت جی‌پی‌تی پیشرو آن است عصر طلایی جدیدی را برای فناوری آغاز خواهد کرد و زندگی انسانی را بهبود می‌بخشد. در آینده ربات‌های انسان‌یاب شرایط دشوار مثل آتش‌سوزی و زلزله افراد را به‌آسانی نجات می‌‌دهند؛ اگر AI امکانی فراهم آورد که به افراد نابینا بینایی مصنوعی و افراد معلول توانایی حرکت خواهد بخشید؛ شاید هومص به انسان کمک ‌کند تا برای همیشه زنده بماند؛ چت جی پی تی معلم خصوصی کودکان ‌شود و دقیق‌تر و همدلانه‌تر از پزشک به پرسش‌ بیمار پاسخ می‌دهد که انقلابی در پزشکی خواهد بود. مدیرعامل گوگل معتقد است که هومص شغل‌ها را بهینه‌تر کند اما همزمان یک‌سری عواقب ناخواسته نیز خواهد داشت؛ همان‌‌طور که بیست سال پیش تصور می‌کردند اتوماسیون برخی شغل‌ها را به‌طور کامل از بین می‌رود که در نهایت شاهد چنین چیزی نبودیم. 

اکنون کشورها نسبت به تنظیم‌‌گیری در این زمینه روی آوردند. برخی مجامع و اتحادیه‌های بین‌المللی و منطقه‌ای از جمله اتحادیه اروپا نیز به تدوین استراتژی پرداختند. کشورهای مختلف از جمله چین و حتی آمریکا در این زمینه اقدام کردند. از جمله رئیس‌‌جمهور آمریکا آن هفته گذشته با مدیران غول‌‌های فناوری ملاقات کرد و نسبت به مسائل و تهدیدات هشدار داد. آخرین پیش‌‌بینی‌‌ها از ظهور دستاوردهای خیلی خیلی بیشتری در آینده نزدیک در هومص خبر می‌‌دهند و هر گونه تأخیر کشورها در این زمینه سال‌‌ها آنها را عقب خواهد راند.

در این بین برخی به محدودسازی استفاده از هومص فکر می‌‌کنند، برخی به رقابت و مقابله آن. برای مثال پیشرفت‌‌های اپن‌‌آ شرکت گوگل را بر آن داشت تا سرویس‌‌های مبتنی بر هومص را زودتر به نتیجه برساند. لذا در روزهای گذشته از چند فناوری رقیب از جمله مدل زبانی PaLM 2 برای رقابت با GPT-4 ، ایجاد امکان جستجو با هومص سرانجام چت‌بات هومص، ویرایش حرفه‌ای تصاویر با هومص در حد فتوشاپ، همکاری گوگل با ادوبی FireFly برای آوردن مولد تصویر به بارد، انتشار عمومی گوگل بارد برای بیش‌از ۱۸۰ کشور همراه با پشتیبانی از زبان فارسی و اضافه شدن ابزار هوش مصنوعی مولد به Workspace رونمایی کرد.

هوش مصنوعی سنجه ارزیابی و رتبه‌‌بندی قدرت سیاسی کشورها

تاکنون عامل برتری صاحبان قدرت مواردی مثل ثروت و جمعیت و قدرت نظامی بود. در قرآن کریم نیز به این نکته توجه شده و تفاخر به ثروت و جمعیت با تعبیر «انا اكثر منك مالاً و اعزُّ نفراً»، ضمن نقد، مورد توجه قرار گرفته است. تا سال‌‌های پیش همچنان عوامل سنتی مذکور با کم و زیاد معیار سنجش قدرت بوده است. لیکن با پیشرفت جوامع بشری عوامل قدرت حکومت‌‌ها تحول پیدا کرده است. با انقلاب صنعتی و ظهور تکنولوژی معیار ارزیابی قدرت‌‌ها نیز تغییر کرد. با تغییر عرصه سیاست بین‏‌الملل در نتیجه توسعه تکنولوژی‏ها، زمینه ساخت مجدد هویت‌ها، منافع، مفاهیم و قلمرو سیاسی فراهم شد و در نتیجه، نحوه برداشت از قدرت و سازوکارهای اعمال آن نیز متحول و پیچیده‏‌تر شده است. لذا برای نمونه عباس میرزا عامل شکست ایرانی‌‌ها از دو دوره جنگ با روس‌‌ها عقب‌‌افتادگی فناورانه تشخیص داد.

اکنون میزان پیشرفت کشورها در فناوری عامل قدرت آنها محسوب می‌‌شود. اگر تکنولوژی و فناوری به معنای دانش، مهارت یا هنرِ ساختن در نظر گرفته شود شیخ اجل سعدی 9 قرن پیش به نقش هنر در ارزیابی قدرت اشاره کرده است. در گلستان به زیبایی گفته است: «خردمندان گفته‌اند توانگری به هنر است نه به مال». در جای دیگر گفته است: «هنر باید و فضل و دین و کمال که گاه آید و گه رود جاه و مال». 

بنابراین اکنون عامل اقتدار راهبردی کشورها میزان موفقیت آنها در توسعه فناوری است. در این میان جایگاه هوش مصنوعی به سطحی بالا رسیده است. نگارنده با تمرکز بر این نکته به مقاله‌‌ای دست پیدا کرد که در مجله مطالعات راهبردی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی توسط موسی‌‏الرضا وحیدی نگاشته شده و بر این موضوع صحه نهاده است. 

جایابی هوش مصنوعی در نظامات اجتماع

اکنون هومص یک رشته دانشگاهی در حوزه فناوری اطلاعات و رایانه است ولی فقط یک رشته تحصیلی نیست. هومص یک فناوری است ولی فقط یک فناوری نیست. یکی از ظهورات هومص در فضای مجازی و اینترنت است ولی فقط محدود به فضای مجازی نیست. هومص در نظام نوآوری است ولی فقط به این نظام محدود نمی‌‌شود. هومص محور مهم و جهت‌‌ده در زیست‌‌بوم فناوری‌‌های نوظهور و راهبردی است. هومص عامل پیشرفت اقتصاد دیجیتال و دانش‌‌بنیان و کسب و کار و تجارت الکترونیک است. هومص شتابدهنده است ولی یک شتابدهنده نیست. هومص تغییردهنده اجتماع است ولی دامنه آثار آن فقط در اجتماع، آموزش و فرهنگ محدود نیست. هومص قدرت راهبردی و مزیت رقابتی در نظامات سیاسی جهان است. هم-اکنون دستاوردهای هومص در بخش‌‌های مختلف به‌‌ویژه کشاورزی، پزشکی، بازارهای مالی و بانکداری، آموزش، حمل‌و‌نقل، سینما و سرگرمی، محیط‌زیست و انرژی، بازی‌های کامپیوتری، اکتشافات فضایی، تجارت الکترونیک، شبکه‌های اجتماعی خدمات حقوقی و مسیریابی، سفر و گردشگری به حدی است که عملاً همه نظامات را تحت تأثیر قرار داده است.

هنگام مطالعه و بررسی برای جایابی هومص در نظامات فرهنگی، اجتماعی، آموزش، علم و فناوری، نوآوری، اقتصادی، سیاسی به این نتیجه رسیدم که هومص چیزی فراتر از همه اینها و به تعبیری «فرافناوری» است. البته مفهوم «فراتکنولوژی اطلاعات» به صورت: «The Meta-Technologies of Information» قبلاً توسط خانم ساندرا برامان استاد دانشکده کشاورزی و مکانیک دانشگاه تگزاس به‌‌کارگیری شده است [به نقل از مقاله موسی‌‏الرضا وحیدی]. همچنین به مقاله‌‌ای در پایگاه ویستانیوز به نقل از روزنامه تهران امروز که از قضا همین امروز (بیستم اردیبهشت) منتشر شده برخوردم با عنوان «به سوی فلسفه فراتکنولوژی». در اینجا به کتاب فلسفه تکنولوژی از کارل میچام به مفهوم ظهور فراتكنولوژی اشاره شده است. وی گفته است: 

«با گسترش توسعه صنعت الكترورسانه جدید و فرهنگ آن، من با شهامت ابراز می‌دارم كه وارد مرحله جدیدی از تكنولوژی می‌شویم. مرحله‌ای كه با جسارت تمام آن را فراتكنولوژی می‌نامم.» 

در بخش دیگری از این مقاله آمده است:

«مك لوهان در پاسخ به كسی كه در سال ۱۹۹۶ از او پرسیده بود آیا شما هنوز هم رسانه‌ را ابزار می‌دانید؟ پاسخ داده بود: ««پیام واقعی یا معنای واقعی رسانه امروز فراگیری ubiquity [همه جا حاضر بودن در یک زمان] است. رسانه امروز چیزی در دست نیست، بلكه چیزی است كه ما بخشی از آن هستیم.»

در بیست سال اخیر فلسفه تكنولوژی به تكنولوژی به مثابه فرآورده‌ انسان نگریسته است، در بیست سال آینده باید به فراتكنولوژی به عنوان امری كه بخشی از آن هستیم بنگریم».

عصر پس از انقلاب صنعتی، عصر فراصنعتی عصر انقلاب اطلاعات نام گرفت. عصری که با جهانی شدن ارتباطات و انفجار اطلاعات با نام‌های عصر رایانه و عصر دیجیتال نیز شناخته ‌شد به دوره‌ای گفته می‌شود که هم‌اکنون در حال گذر از آن هستیم. از ویژگی‌های عصر رایانه این بود که اشخاص می‌توانند اطلاعات را آزادانه منتقل کنند و دسترسی سریع به علم و آگاهی‌‌هایی داشته باشند که پیشتر ممکن نبود. این دوران موجب شکل‌‌گیری جامعه اطلاعاتی و اقتصاد دانش‌‌بنیان و مدیریت دانش شد. تولید داده‌‌های دیجیتالی، ذخیره‌‌سازی، انتقال، فراوری و پردازش آنها استفاده عمومی پیدا کرد و با نوآوری سازمانی، علمی، فنی، تجاری، اجتماعی و حقوقی همراه شد و تحولات همه جانبه ای در زندگی بشر رقم زد. 

متعاقب آن، دو یا سه دهه‌‌ گذشته از جامعه اطلاعاتی گذر شد و به عصر فرااطلاعات رسیدیم. اگر هوش مصنوعی را فرافناوری بدانیم یعنی خیلی بیشتر از یک ابزار یا روش یا کاربرد بلکه به یک نوآوری فناورانه کاربردی، تأثیرگذار، قدرتمند، منعطف و همه‌منظوره و عامل پیشرفت صنایع، کسب و کارها و ساختار و نظامات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و در نهایت سنجه ارزیابی قدرت سیاسی کشورها در روابط بین‌الملل؛ اکنون در حال ورود به عصر هوش مصنوعی یا عصر هوشمند هستیم. این چیزی است که برخی صاحبنظران پیش‌‌بینی کرده بودند که انقلاب بعدی فناوری اطلاعات مبتنی بر این رویکرد در طی قرن بیست و یکم خواهد بود و در سند راهبردی نظام جامع فناوری اطلاعات جمهوری اسلامی ایران (مصوب 1388 هیئت وزیران) نیز به آن اشاره شده است.

پذیرش نگاه فرافناورانه به هومص و دریچه گذر از عصر فرااطلاعات و ورود به عصری جدید اقتضائات و الزاماتی برای حکمرانان و کنشگران نظام حکمرانی و سیاستگذران ایجاد می‌‌کند که مستلزم تدبیر و تمهید هوشمندانه، متهورانه و متحولانه است چنانچه در برخی کشورها مورد توجه قرار گرفته است. برای مثال چین برای برنامه «ساخت چین ۲۰۲۵» قصد دارد در سه‌ حوزه رقابتی از آمریکا پیشی بگیرد: 1- فضا 2- هوش مصنوعی و ارتباطات 3- محاسبات کوانتومی.